چشم برزخی

• چشم برزخی و چشم بصیرت چیست؟

نزد اهل حکمت و عرفان، عالم برزخ، عالمی فراتر از عالم دنیاست و به هر مقدار که ما از دل‏بستگی و وابستگی به مادیات دنیا دور شویم، به عالم مافوق آن، بیشتر دسترسی می‏یابیم. بنابر آن‏چه از روایات به دست می‏آید، اگر انسان سالک، علاوه بر انجام واجبات و ترک محرمات، به نوافل و رعایت تقوا بیش از حد معمول، موفق شود، بیش از آن‏چه دیگران از جهت معنوی به دست می‏آورند، به دست خواهد آورد که از آن، به چشم برزخی تعبیر می‏شود و چنین کسی، «حقایق» را فراتر از «وقایع»، درک می‏کند.

از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله نقل شده که خداوند فرمود:

«هیچ بنده ای با وسیله ای که نزد من محبوبتر باشد از آن چه بر او واجب کرده ام، به من نزدیک نشد. همانا او با «نافله» به من نزدیک می شود تا آن جا که او را دوست بدارم و چون دوستش بدارم، گوش او شوم که با آن بشنود و چشم او شوم که با آن ببیند و زبان او شوم که با آن سخن گوید و دست او شوم که با آن ضربه زند. اگر مرا بخواند، جوابش دهم و اگر از من خواهشی کند به او بدهم.»

از همان ابتدای خلقت، دو نیروی ظاهری و باطنی در درون انسان، صف‏آرایی کرده، سعی کردند تا قلب انسان را تسخیر کنند و برای این منظور، شیطان و نفس اماره، در مقابل پیامبران الهی و عقل قرار گرفتند. حال اگر این انسان، در مقابل خداوند متعال، خاضع و خاشع شده و به معرفت و بصیرت برسد و تنها خدا را پرستش کند، بر فرشتگان (که کاری جز خیر و نور نمی‏توانند انجام دهند)، برتری دارد.

معرفت و بصیرت در منابع روایی ما، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و یک ساعت تفکر در آفریده‏های خداوند، آینده جهان و فرجام انسان، می‏تواند فکر آدمی را تصحیح کرده، او را به راه راست رهنمون سازد و از هفتاد سال عبادت، برتر خواهد بود. این معرفت، همان «چشم دل» است؛ یعنی شخص با چشم حقیقت‏بین، به طبیعت و اطراف خود نگاه می‏کند؛ نعمتی که در درون همه انسان‏ها به ودیعت گذارده شده و تنها غفلت و توجه به جنبه‏های خاکی و طبیعی، چشم باطنی را ضعیف و کم سو ساخته است و تنها با اعتقاد راسخ و عمل صالح است که چشم حقیقت‏بین، فعال و احیا می‏شود. در روایاتی از حضرت علی علیه‏السلام:

«کم‏سخنی و گزیده‏گویی»، «ملازمت با حق»، «استقامت در دین»، «همنشینی با نیکان»، «عمل صالح»، «مدارا با مردم»، «صدق و دوستی»، «ادب ورزیدن»، «عفت ورزیدن»، «عفو و گذشت کردن از مردم»، «تجاهل نسبت به خطاهای مردم»، «زهد ورزیدن در دنیا»، «موقع سکوت ذکر گفتن»، «اخلاص در عمل داشتن» و «جدال نکردن»، از نشانه‏های عقل و بصیرت شمرده شده‏اند.

در قرآن مجید، چنین آمده است:

«هر کس تقوا پیشه کند، خداوند به او فرقان (قدرت تشخیص بین حق و باطل) عطا می‏کند» (انفال/29)

این فرقان که همان چشم دل و چشم حقیقت‏بین است، مومن را از مهلکه‏های گوناگون نجات داده، به سوی رستگاری رهنمون می‏کند.

نقطه آغازین چشم باطن‏بین، از همین مرحله می‏باشد؛ به طوری که با رعایت تقوا، آدمی بر اعضای بدن خود مسلط می‏شود؛ تا آن‏جا که طوری بر غضب خود مسلط می‏شود که بدون اراده، خشم او شعله‏ور نمی‏شود و دست و پای او به دیگران آسیب نمی‏رساند و طوری بر خواسته‏های نفسانی خود مسلط می‏شود که بدون خواست او، شهوتش برافروخته نمی‏شود و حریم دیگران را نمی‏شکند و آن‏چنان بر چشم خود مسلط می‏شود که از هرگونه خیانت، دوری می‏کند و حتی گوش او به کنترل در می‏آید و هر صدایی را نمی‏شنود.

پس از مسلط شدن شخص بر اعضای بدنش، روح او، قدرت بیشتری پیدا می‏کند و بر تصورات و خیالات ذهنی خویش نیز حاکم می‏شود؛ به طوری که اراده او متمرکز می‏شود و بدون اراده، تصورات مختلف، به ذهن او نمی‏آید.

انسان سالک، با رعایت تقوای بیشتر، رفته رفته بر دیگر انسان‏ها نیز مسلط می‏شود؛ به طوری که با نگاه او، اطرافیان تحت تاثیر قرار می‏گیرند و مبهوت او می‏شوند که از آن به «ابهت شخصیت» تعبیر می‏شود و سخن شخص سالک به گونه‏ای در مخاطب تاثیر می‏کند که سراسر وجود مخاطب را فرا می‏گیرد و از آن، به «نفوذ کلام» تعبیر می‏شود.

در مرحله قوی‏تر، قدرت روح به حدی می‏رسد که باطن شخص مقابل را تشخیص می‏دهد که از آن به چشم برزخی و نگاه باطن‏بین، تعبیر می‏شود. چشم دل، بر اثر عادت و انس به عالم طبیعت، کم سو شده، توان دیدن حقایق را ندارد و تنها راه چاره، روشن نمودن آن از طریق اطاعت خداوند (انجام واجبات و ترک محرمات) می‏باشد و این کار، به تدریج به دست می‏آید؛ چنانکه کند شدنش نیز به تدریج و در طول زمان بوده است. شخص عاقل، این دنیای کوتاه مدت را بسان کشتزاری می‏داند که باید محصول مورد نیاز را در آن کاشته، تا پس از کمال، آن را در دنیای دیگر برداشت کند. چنین شخصی، در سایه بصیرت معنوی، آن دیدگاه و برداشت معمولی از زندگی و هدف‏های آن را از ذهن خود دور ساخته است. او از تمام لحظات عمرش، برای ذخیره ثواب و بالا بردن درجاتش در بهشت، تلاش می‏کند.